Slægjuræða
Ákvað að birta hér ræðuna sem ég fór með á Slægjufundi 2014. Ræðan er skrifuð eins og ég las hana upp en ekki prófarkarlesin. Þið verðið bara að lifa með því
Kæru fundargestir,
Ég þakka þann heiður sem mér er sýndur að fá að halda ræðu hér í dag en hana ætla ég að byrja á hugleiðingu um minningar.
Það er svo skrítið með minningar, eins sjálfsagðar og okkur þykja þær yfirleitt, hversu margbrotið og flókið fyrirbæri þær í raun eru. Þær svífa um í kollinum á okkur, stundum eins og óskýrar myndir eða blaðaúrklippur. Við teygjum okkur stundum eftir þeim, en þær eru útsmognar og við náum ekki alltaf að festa hönd á þeim. Stundum, þegar við svo loks náum einhverri mynd er hún kannski farin að dofna og að lokum hverfur hún jafnvel alveg. Til að flækja málið blandast svo við minningarnar aðrir hlutir; draumar, ímyndanir, lygasögur eða framtíð sem aldrei varð. Ein allsherjar hringiða minningarbrota þyrlast um í hausnum á okkur og færist sífellt fjær.
Ég reyni stundum að sjá fyrir mér hvernig þessi sveit leit út í augum 10 ára drengs sem var nýfluttur af mölinni. Teygi mig inn í hringiðuna, gríp myndir og reyni að púsla saman. Þetta er slitrótt en með mikilli vinnu get ég púslað upp einhverri heildarmynd sem mér þykir sennileg. Hér í dag verður ekki birt nein heildarmynd, heldur aðeins brot sem enn eru þokkalega skýr og mér þykir vænt um.
Ég næ alltaf sömu myndinni fyrst. Það er móinn í kringum Sauðahellinn- rammaður inn af Helluhrauni, Hlíðavegi, gamla Kaupfélagshúsinu og Bragganum á Bjargi. Ég sit í dökkbláu Lödunni með mömmu og keyri upp Hlíðaveginn. Hún bendir mér yfir móann á Heilsugæslustöðina, okkar nýja heimili. Það er skrítið hvernig tíminn vinnur með minningarnar, því þegar ég hef rifið í burtu allt sem hefur bæst við myndina síðan þá, stendur eftir frekar fátækleg mynd. Móinn er eitthvað svo tómlegur, trjálaus og rótnagaður. Sennilega var fé ennþá beitt á móann á þessum árum.
Stóragjáin kemur næst upp í hugann, hún var okkar leikvöllur. Við trítlum yfir móana þrír pjakkar með handklæði undir hendinni og ætlum í bað. Það er sól úti og heitt, en engar flugur. Þegar ég hugsa til baka voru aldrei flugur í þorpinu. Ég veit ekki afhverju? Sennilega hef ég ekki viljað fórna í þær minni. Þær verða ekki að veruleika fyrr en þriðja sumarið mitt þegar ég flyt í Vagnbrekku- og þá í töluverðu magni. En aftur að baðferðinni. Léttir á fæti töltum við suður moldargötuna alla leið að gamla tréstiganum sem lá niður í gjánna. Þaðan læðumst við upp á hamarinn sunnan við stigann og kíkjum ofurvarlega niður í gjána. Ef heppnin er með okkur fáum við að sjá hvernig guð skapaði manninn, eða öllu heldur naktar öskrandi túristastelpur.
Ég sleppi minningunni og fálma eftir annari.
Nú kemur gamla sjoppan á planinu við Hótel Reykjahlíð upp í hugann. Þar byrjuðu allir laugardagar- en ekki hvað. Ekki er þetta mikið meira en skúrræfill í minningunni, grár á litinn með svörtum lektum og gluggakörmum. Esso skiltið, hvítt blátt og rautt. Þegar inn er komið standa Dísa Steingríms og Inga Þorleifs bakvið afgreiðsluborðið á hægri hönd. Til vinstri eru einhver borð, nokkrar videospólur og spilakassi. Stundum var þarna gripið í spil eða Yatsy ef ég man rétt. Helgi Vatnar er þarna líka mættur. Sígarettureykur í lofti og kaffibollar á borðum. Dísa segist undrast það mjög að Vatnar kveiki aldrei í nefinu á sér þegar hann fær sér eld.
Einu sinni sátum við strákarnir þarna inni þegar Sæþór kom og henti neftóbaksdós í ruslið. Við nákvæma rannsókn á dósinni kom í ljós að hún var ekki alveg tóm. Við stungum henni því í vasann og hlupum heim, yfir fyrrnefnda móa. Mikið lifandi skelfing var mikið hnerrað á vörubílspallinum hjá Árna í Garði á réttardaginn það árið.
Á þessum árum voru líka túristar ennþá spennandi- það er nú löngu liðin tíð. Við gáfum okkur oft á tal við þá og vorum ævinlega fúsir að vísa þeim veginn og gefa upplýsingar. Kannski í von um skjótfenginn gróða. Í eitt skiptið hittum við Sigþór Gísla franskan ferðamann sem sagðist heita Rambó. Hann vildi ólmur eiga við okkur ullarviðskipti og greiddi hann fyrir með tómatsúpu og brauði sem var ristað á prímus. Eftir matinn fórum við félagar svo í ránsleiðangur í fjárhúsin hans Manna í leit að ullarpokum. Þar var enga ull að fá en nokkrar ær fundum við í spili. Við vorum hvorki með skæri né klippur þannig að úr varð að við reyndum að reyta þær. Eftir að hafa dregist á eftir kindunum um stund urðum við að játa okkur sigraða. Ef þessi maður var stöðvaður í tollinum fyrir ullarsmygl, þá var það ekki okkur að kenna.
Síðan var það búðin, gamla Kaupfélagshúsið. Þar réð Helgi Gunnarsson ríkjum á þessum árum. Með stór stálspangargleraugu og í drapplitraði stuttermaskyrtu sem hann hneppti aðeins hálfa leið. Gullkross á bringunni tónaði vel við gleraugun. Fyrir honum voru ábyggilega allir jafnir því hann kallaði alla „elskan mín““ eða „vinan“. Seinna fluttist svo bróðir hans Þorgeir í sveitina og fór að selja skyndibita út um lúgu sem var sérstaklega gerð fyrir hann sunnan á Kaupfélagshúsinu. Hann var líka mjög vinalegur við okkur krakkana, töffari með sítt hár sem reykti Camel filters.
Allt eru þetta eitthvað svo ljúfar og skemmtilegar minningar úr samfélagi sem hefur breyst svo ótrúlega hratt. Og ég er ekki einu sinni fluttur í Vagnbrekku ennþá.
En ástæðan fyrir því að ég fór að velta fyrir mér þessum minningum eru ár mín í Skútustaðaskóla. Fátt hefur haft meiri áhrif á mig sem einstakling en dvölin þessi ár í skólanum á hólnum. Þær minningar eru ljúfar og góðar þó auðvitað hafi stundum á móti blásið og aðrir hafi kannski ekki upplifað þetta á sama hátt og ég. Ég hugsa oft til baka og reyni að festa fingur á hvað það nákvæmlega var sem hafði svona mikil áhrif á mig. Ég hef aldrei alveg áttað mig á því.
Voru það kennararnir, þeir voru jú frábærir? Var meiri agi en ég var áður vanur eða var rekin öðruvísi skólastefna? Hentaði mér kannski bara betur að vera í fámennum bekk? Var það öfluga leiklistarstarfið, sönglífið eða félagslífið? Var það dansinn eða var það glíman? Var það maturinn hjá Sigrúnu Skarp, Hillu og Helgu í Selinu- hann var jú dýrðlegur. Voru það vinirnir? Var það jafnvel bara náttúran og sveitadýrðin? Nálægðin við lífið og dauðann? Hver veit?
Ef ég hefði byrjað þessa ræðu á því að segja ykkur að ég hafi komið út úr barnaskóla undir sterkum menningarlegum áhrifum, hefðuð þið sjálfsagt hváð. En ef við skoðum alla þessa þætti sem ég taldi upp hér að framan, hvað eru þeir þá annað en menning? Þroski mannlegra eiginleika. Sameiginlegur arfur skapaður af mörgum kynslóðum. Þróun, efling og siðmenning. Allt er þetta menning og hún var sannarlega mývetnsk. Mótuð af stórbrotinni náttúru og um margt einstökum búskaparháttum langt aftur í aldir. Þetta fannst mér komast til skila í gegnum skólastarfið og það hafði mikil áhrif á mig.
En það er fleira sem hangir á spýtunni. Ég hef áður vitnað í ritgerð Þorsteins Gylfasonar um menningu þar sem hann segir m.a:
Í Skútustaðaskóla voru hlutirnar sannarlega gerðir vel- yfirleitt alveg í botn. Það upplifiði maður sérstaklega í kringum menningarviðburði og leiklistarstarf. Þar fór fremstur í flokki maðurinn sem ekki þurfti gjallarhorn. Þráinn Þórisson. Ég veit að hann var ekki allra en hann reyndist mér afskaplega vel. Við urðum í raun perluvinir.
Ég verð Þránni ávallt þakklátur fyrir að hafa komið til skila til mín einhverju sem sjálfsagt væri hægt að kalla menningarvitund. Hann færði mér einhverja töfra frá liðinni tíð, eitthvað sem ekki er gott að henda reiður á. Hann einhvernveginn náði að fanga mývetnska menningu öðrum betur og kom henni til skila. Í honum bjó einhver kraftur og ástríða sem smitaði mig og vakti mig til umhugsunar um menningu og listir.
En nú er ég líka að verða kominn að kjarna málsins og útgangspunkti, því ég vil vekja ykkur kæru gestir til umhugsunar um menningu. Hvað er mývetnsk menning fyrir ykkur? Um hvað snýst hún? Er hún að breytast? Erum við með breyttum atvinnu- og lífsháttum að sveigja í burt frá flestu því sem við höfum áður notað til að skilgreina okkur sjálf sem Mývetninga? Skiptir það þá einhverju máli? Er til mývetnskur menningararfur- og ef svo er, erum við að hlúa að honum og varðveita hann?
Hvaða þýðingu hefur það fyrir samfélagið að unga fólkið sjái sér ekki fært að snúa aftur heim til að stunda búskap? Verður búskapur hér að endingu kannski bara útstilling fyrir ferðamenn og er það þá ekki bara allt í lagi? Hvað gerist ef lífríkið í vatninu endanlega hrynur? Hvað er mývetnsk menning án silungsveiði og andareggja? Getur verið að ferðamenn nái á endanum á einhvern hátt að takmarka aðgengi okkar að eigin umhverfi og menningu?
Það má kannski lesa út úr þessum orðum mínum að ég sé að fara að stinga upp á því að við stökkvum aftur í tíma torfkofa og sveitarrómantíkur. Skellum sveitinni bara í lás og tökum upp horfna atvinnuhætti. Að ég sé á móti uppbyggingu, framþróun og ferðamönnum. Svo er þó alls ekki.
Mér finnst við bara standa á ákveðnum tímamótum og að við höfum gott af því að straldra við og hugsa málið. Líta til baka því þar er framtíðin. Stígum aðeins út úr hamstrahjólunum og spyrja okkur sjálf hvað skiptir okkur mestu máli. Er menning eitt af því? Ykkar heimaverkefni fram að næsta Slægjufundi er að hugsa um þetta. Það er skipun! – eins og einhver hefði sagt.
En sama hvað við svo sem gerum, gleymum því bara aldrei að gera það vel.
Takk fyrir
Kæru fundargestir,
Ég þakka þann heiður sem mér er sýndur að fá að halda ræðu hér í dag en hana ætla ég að byrja á hugleiðingu um minningar.
Það er svo skrítið með minningar, eins sjálfsagðar og okkur þykja þær yfirleitt, hversu margbrotið og flókið fyrirbæri þær í raun eru. Þær svífa um í kollinum á okkur, stundum eins og óskýrar myndir eða blaðaúrklippur. Við teygjum okkur stundum eftir þeim, en þær eru útsmognar og við náum ekki alltaf að festa hönd á þeim. Stundum, þegar við svo loks náum einhverri mynd er hún kannski farin að dofna og að lokum hverfur hún jafnvel alveg. Til að flækja málið blandast svo við minningarnar aðrir hlutir; draumar, ímyndanir, lygasögur eða framtíð sem aldrei varð. Ein allsherjar hringiða minningarbrota þyrlast um í hausnum á okkur og færist sífellt fjær.
Ég reyni stundum að sjá fyrir mér hvernig þessi sveit leit út í augum 10 ára drengs sem var nýfluttur af mölinni. Teygi mig inn í hringiðuna, gríp myndir og reyni að púsla saman. Þetta er slitrótt en með mikilli vinnu get ég púslað upp einhverri heildarmynd sem mér þykir sennileg. Hér í dag verður ekki birt nein heildarmynd, heldur aðeins brot sem enn eru þokkalega skýr og mér þykir vænt um.
Ég næ alltaf sömu myndinni fyrst. Það er móinn í kringum Sauðahellinn- rammaður inn af Helluhrauni, Hlíðavegi, gamla Kaupfélagshúsinu og Bragganum á Bjargi. Ég sit í dökkbláu Lödunni með mömmu og keyri upp Hlíðaveginn. Hún bendir mér yfir móann á Heilsugæslustöðina, okkar nýja heimili. Það er skrítið hvernig tíminn vinnur með minningarnar, því þegar ég hef rifið í burtu allt sem hefur bæst við myndina síðan þá, stendur eftir frekar fátækleg mynd. Móinn er eitthvað svo tómlegur, trjálaus og rótnagaður. Sennilega var fé ennþá beitt á móann á þessum árum.
Stóragjáin kemur næst upp í hugann, hún var okkar leikvöllur. Við trítlum yfir móana þrír pjakkar með handklæði undir hendinni og ætlum í bað. Það er sól úti og heitt, en engar flugur. Þegar ég hugsa til baka voru aldrei flugur í þorpinu. Ég veit ekki afhverju? Sennilega hef ég ekki viljað fórna í þær minni. Þær verða ekki að veruleika fyrr en þriðja sumarið mitt þegar ég flyt í Vagnbrekku- og þá í töluverðu magni. En aftur að baðferðinni. Léttir á fæti töltum við suður moldargötuna alla leið að gamla tréstiganum sem lá niður í gjánna. Þaðan læðumst við upp á hamarinn sunnan við stigann og kíkjum ofurvarlega niður í gjána. Ef heppnin er með okkur fáum við að sjá hvernig guð skapaði manninn, eða öllu heldur naktar öskrandi túristastelpur.
Ég sleppi minningunni og fálma eftir annari.
Nú kemur gamla sjoppan á planinu við Hótel Reykjahlíð upp í hugann. Þar byrjuðu allir laugardagar- en ekki hvað. Ekki er þetta mikið meira en skúrræfill í minningunni, grár á litinn með svörtum lektum og gluggakörmum. Esso skiltið, hvítt blátt og rautt. Þegar inn er komið standa Dísa Steingríms og Inga Þorleifs bakvið afgreiðsluborðið á hægri hönd. Til vinstri eru einhver borð, nokkrar videospólur og spilakassi. Stundum var þarna gripið í spil eða Yatsy ef ég man rétt. Helgi Vatnar er þarna líka mættur. Sígarettureykur í lofti og kaffibollar á borðum. Dísa segist undrast það mjög að Vatnar kveiki aldrei í nefinu á sér þegar hann fær sér eld.
Einu sinni sátum við strákarnir þarna inni þegar Sæþór kom og henti neftóbaksdós í ruslið. Við nákvæma rannsókn á dósinni kom í ljós að hún var ekki alveg tóm. Við stungum henni því í vasann og hlupum heim, yfir fyrrnefnda móa. Mikið lifandi skelfing var mikið hnerrað á vörubílspallinum hjá Árna í Garði á réttardaginn það árið.
Á þessum árum voru líka túristar ennþá spennandi- það er nú löngu liðin tíð. Við gáfum okkur oft á tal við þá og vorum ævinlega fúsir að vísa þeim veginn og gefa upplýsingar. Kannski í von um skjótfenginn gróða. Í eitt skiptið hittum við Sigþór Gísla franskan ferðamann sem sagðist heita Rambó. Hann vildi ólmur eiga við okkur ullarviðskipti og greiddi hann fyrir með tómatsúpu og brauði sem var ristað á prímus. Eftir matinn fórum við félagar svo í ránsleiðangur í fjárhúsin hans Manna í leit að ullarpokum. Þar var enga ull að fá en nokkrar ær fundum við í spili. Við vorum hvorki með skæri né klippur þannig að úr varð að við reyndum að reyta þær. Eftir að hafa dregist á eftir kindunum um stund urðum við að játa okkur sigraða. Ef þessi maður var stöðvaður í tollinum fyrir ullarsmygl, þá var það ekki okkur að kenna.
Síðan var það búðin, gamla Kaupfélagshúsið. Þar réð Helgi Gunnarsson ríkjum á þessum árum. Með stór stálspangargleraugu og í drapplitraði stuttermaskyrtu sem hann hneppti aðeins hálfa leið. Gullkross á bringunni tónaði vel við gleraugun. Fyrir honum voru ábyggilega allir jafnir því hann kallaði alla „elskan mín““ eða „vinan“. Seinna fluttist svo bróðir hans Þorgeir í sveitina og fór að selja skyndibita út um lúgu sem var sérstaklega gerð fyrir hann sunnan á Kaupfélagshúsinu. Hann var líka mjög vinalegur við okkur krakkana, töffari með sítt hár sem reykti Camel filters.
Allt eru þetta eitthvað svo ljúfar og skemmtilegar minningar úr samfélagi sem hefur breyst svo ótrúlega hratt. Og ég er ekki einu sinni fluttur í Vagnbrekku ennþá.
En ástæðan fyrir því að ég fór að velta fyrir mér þessum minningum eru ár mín í Skútustaðaskóla. Fátt hefur haft meiri áhrif á mig sem einstakling en dvölin þessi ár í skólanum á hólnum. Þær minningar eru ljúfar og góðar þó auðvitað hafi stundum á móti blásið og aðrir hafi kannski ekki upplifað þetta á sama hátt og ég. Ég hugsa oft til baka og reyni að festa fingur á hvað það nákvæmlega var sem hafði svona mikil áhrif á mig. Ég hef aldrei alveg áttað mig á því.
Voru það kennararnir, þeir voru jú frábærir? Var meiri agi en ég var áður vanur eða var rekin öðruvísi skólastefna? Hentaði mér kannski bara betur að vera í fámennum bekk? Var það öfluga leiklistarstarfið, sönglífið eða félagslífið? Var það dansinn eða var það glíman? Var það maturinn hjá Sigrúnu Skarp, Hillu og Helgu í Selinu- hann var jú dýrðlegur. Voru það vinirnir? Var það jafnvel bara náttúran og sveitadýrðin? Nálægðin við lífið og dauðann? Hver veit?
Ef ég hefði byrjað þessa ræðu á því að segja ykkur að ég hafi komið út úr barnaskóla undir sterkum menningarlegum áhrifum, hefðuð þið sjálfsagt hváð. En ef við skoðum alla þessa þætti sem ég taldi upp hér að framan, hvað eru þeir þá annað en menning? Þroski mannlegra eiginleika. Sameiginlegur arfur skapaður af mörgum kynslóðum. Þróun, efling og siðmenning. Allt er þetta menning og hún var sannarlega mývetnsk. Mótuð af stórbrotinni náttúru og um margt einstökum búskaparháttum langt aftur í aldir. Þetta fannst mér komast til skila í gegnum skólastarfið og það hafði mikil áhrif á mig.
En það er fleira sem hangir á spýtunni. Ég hef áður vitnað í ritgerð Þorsteins Gylfasonar um menningu þar sem hann segir m.a:
Það er menning að syngja vel og skrifa vel og lesa vel og skilja vel og skemmta sér vel á meðan verið er að því öllu saman. Og eins og ég segi: það versta sem hægt er að gera manni er að leyfa honum ekki að gera það vel sem hann gerir.
Í Skútustaðaskóla voru hlutirnar sannarlega gerðir vel- yfirleitt alveg í botn. Það upplifiði maður sérstaklega í kringum menningarviðburði og leiklistarstarf. Þar fór fremstur í flokki maðurinn sem ekki þurfti gjallarhorn. Þráinn Þórisson. Ég veit að hann var ekki allra en hann reyndist mér afskaplega vel. Við urðum í raun perluvinir.
Ég verð Þránni ávallt þakklátur fyrir að hafa komið til skila til mín einhverju sem sjálfsagt væri hægt að kalla menningarvitund. Hann færði mér einhverja töfra frá liðinni tíð, eitthvað sem ekki er gott að henda reiður á. Hann einhvernveginn náði að fanga mývetnska menningu öðrum betur og kom henni til skila. Í honum bjó einhver kraftur og ástríða sem smitaði mig og vakti mig til umhugsunar um menningu og listir.
En nú er ég líka að verða kominn að kjarna málsins og útgangspunkti, því ég vil vekja ykkur kæru gestir til umhugsunar um menningu. Hvað er mývetnsk menning fyrir ykkur? Um hvað snýst hún? Er hún að breytast? Erum við með breyttum atvinnu- og lífsháttum að sveigja í burt frá flestu því sem við höfum áður notað til að skilgreina okkur sjálf sem Mývetninga? Skiptir það þá einhverju máli? Er til mývetnskur menningararfur- og ef svo er, erum við að hlúa að honum og varðveita hann?
Hvaða þýðingu hefur það fyrir samfélagið að unga fólkið sjái sér ekki fært að snúa aftur heim til að stunda búskap? Verður búskapur hér að endingu kannski bara útstilling fyrir ferðamenn og er það þá ekki bara allt í lagi? Hvað gerist ef lífríkið í vatninu endanlega hrynur? Hvað er mývetnsk menning án silungsveiði og andareggja? Getur verið að ferðamenn nái á endanum á einhvern hátt að takmarka aðgengi okkar að eigin umhverfi og menningu?
Það má kannski lesa út úr þessum orðum mínum að ég sé að fara að stinga upp á því að við stökkvum aftur í tíma torfkofa og sveitarrómantíkur. Skellum sveitinni bara í lás og tökum upp horfna atvinnuhætti. Að ég sé á móti uppbyggingu, framþróun og ferðamönnum. Svo er þó alls ekki.
Mér finnst við bara standa á ákveðnum tímamótum og að við höfum gott af því að straldra við og hugsa málið. Líta til baka því þar er framtíðin. Stígum aðeins út úr hamstrahjólunum og spyrja okkur sjálf hvað skiptir okkur mestu máli. Er menning eitt af því? Ykkar heimaverkefni fram að næsta Slægjufundi er að hugsa um þetta. Það er skipun! – eins og einhver hefði sagt.
En sama hvað við svo sem gerum, gleymum því bara aldrei að gera það vel.
Takk fyrir
Ummæli